Chuyện Ngớ ngẩn của Ô tô Liên Xô

Hầu như mọi mác xe ra đời trong những ngày đầu xây dựng nền công nghiệp Ô tô của “anh cả” Liên Xô… đều vay mượn, bắt chước xe hơi nước khác. Có lẽ đây là chuyện chỉ có ở Liên Xô!

Nhưng riêng về cái món xe hơi thì Liên Xô có vẻ rất ngớ ngẩn. Có lẽ ôtô ở đất nước này cũng chỉ được coi là một dạng công cụ lao động, nên ngay từ khi phôi thai, hồi đầu thế kỷ 20, ở Nga sau đó là Liên Xô, xe hơi cứ lẽo đẽo đi theo xe “Tây”. Sự bắt chước này gây ra bởi giới quý tộc hủ bại của đế chế Nga, làm méo mó ngay từ lúc Sa Hoàng Pie Đại Đế đi châu Âu học những kinh nghiệm quý báu về xây dựng đất nước.

Bắt đầu đi ngược về năm 1901 ở St Petersburg, xuất hiện nhà máy ôtô đầu tiên của nước Nga, mà thực chất là xưởng Freze chuyên đóng các kiểu xe ngựa, sau nâng cấp lên thành đóng thùng xe gắn động cơ. Họ kết hợp với hãng sản xuất xe đạp Riga (Leitner) mua cục động cơ dầu của hãng xe hơi De Dion Bouton của Pháp về và lắp thành chiếc ôtô đầu tiên của nước Nga. Một nhà máy khác tên Aksai ở thành phố Rostov bên sông Đông thì mua bản quyền của hãng Oldsmobile (Mỹ) để làm ra chiếc “Carved Dash”.

Năm 1906, viên kỹ sư Boris Lutskoy còn táo tợn hơn khi đứng ra tổ chức hẳn một xưởng chuyên mua phụ tùng Đức về lắp thành những chiếc Mercedes bán cho người Nga. Tuy vậy, vinh quang nhất, đẹp nhất thời kỳ này chính là mác xe Russo-Balt đã xuất hiện, bằng những linh kiện nhập như sát-xi, động cơ 4 xy-lanh nhập từ Bỉ và Thuỵ Sỹ. Những chiếc xe này đến giờ được sưu tập với giá lên tới hàng chục triệu USD.

Chiếc xe Russo-Balt nguyên thủy của các thợ mộc Nga

Từ sau cuộc cách mạng tháng 10 long trời lở đất nổ ra năm 1917 sinh ra một thứ tư tưởng duy ý chí rất lạ lùng rằng cái gì của Liên Xô cũng phải thật hùng tráng. Thậm chí dân tình còn có một câu nói cửa miệng thời đó như là: “Loài voi cũng đẻ ra ở Nga”. Hàng loạt mệnh lệnh, tranh cổ động đều ra sức tuyên truyền cho sức mạnh Xô Viết. Và ôtô cũng là thứ không thể không có, không thể thua kém tư bản, Liên Xô là phải có ôtô!

Vì thế, một cơ quan chuyên trách gọi là Viện nghiên cứu ôtô xe máy (NAMI) gấp rút được thành lập, đóng vai trò chế tạo ngay lập tức một mẫu xe hơi Xô Viết đầu tiên. Đó là chiếc NAMI-1 do viên kỹ sư trẻ Kon­stan­tin Shara­pov phụ trách chế tạo, được “tô hồng” ca tụng hết lời như là vinh quang của ngành công nghiệp ôtô Xô Viết. Nhưng rồi tới năm 1979, ông Konstantin đã bất ngờ thú nhận rằng, NAMI-1 thực ra bản copy của chiếc xe Tatra-11 của người Czech (Séc).

Soviet NAMI-1 nhái kiểu mẫu từ chiếc Tatra-11.

Từ đó đến năm 1930, họ chỉ chế tạo được 403 chiếc NAMI-1, mặc dù nhận được vô số ưu đãi khổng lồ từ nhà nước, nhưng số lượng xe được sản xuất chẳng bõ bèn. Ngày đó, rất nhiều nhà quản lý, kỹ sư có tiếng là đứng đắn đều “ngạc nhiên” rằng nền công nghiệp sản xuất ôtô quy mô của chế độ Xô Viết đúng ra phải làm việc ngày đêm, nhà máy khổng lồ, ôtô phải xuất xưởng ầm ầm, nhưng thực tế cái ngành đó chẳng làm gì hết? Còn đến giờ hầu như chẳng ai còn biết đến chiếc NAMI-1 nó ra sao, nếu có lỡ tìm kiếm tên nó trên internet, thậm chí bạn sẽ “ngã ngửa” vì bất ngờ!

Một cơ hội mới đến cho ôtô Liên Xô sau thời kỳ chiếc xe Xô Viết đầu tiên là năm 1927. Lúc đó kinh tế thế giới, đặc biệt là Mỹ, chìm trong cơn Đại khủng hoảng thứ nhất. Hai hãng xe Chevrolet và Ford đều rơi vào cảnh sống dở. Họ tìm ra cửa thoát tạm thời bằng cách ký một thỏa thuận với chính phủ Liên Xô để chuyển sang sản xuất xe ở đây. Không lâu sau, đường phố Liên Xô ngập tràn những chiếc xe Mỹ đẹp tuyệt vời. Và rồi, Liên Xô lại bắt đầu cho xe Mỹ lên “máy photocopy” để xì ra hàng loạt xe nội địa y chang. Cũng từ đây, những tên tuổi xe Nga như Gaz, Lada, Volga đã ra đời.

GAZ M1 sáng tạo dựa trên xe Ford Model T nổi tiếng.

Volga là con lai của 3 xe Mỹ.

Chiếc xe hơi đầu tiên mang hiệu GAZ xuất xưởng vào tháng 12/1932. Ngay lập tức, nó có luôn cái tên lóng là “Ford Xô Viết”. Thậm chí đến cái logo cũng na ná, hình oval xanh với chữ GAZ thay cho chữ Ford! Chiếc xe này không được may mắn vì bán chậm, sau 5 năm họ thay thế nó bằng mẫu GAZ M1. Mẫu xe này lại được cóp từ chiếc Ford model 1934, với vài cải tiến cho phù hợp với điều kiện ở Liên Xô. Như giảm xóc trước dùng hai lò xo nhún (xe Mỹ chỉ một), lốp cũng dầy và cứng hơn… và thú vị là những cải tiến ở chiếc GAZ M1 sau này đã trở thành “khuôn mẫu” cho các mẫu xe “made in Liên Xô”.

GAZ đời đầu năm 1932 được mệnh danh là xe “Ford” của Xô Viết

Lúc đầu, Liên Xô chỉ được phép sản xuất xe hơi dạng du lịch thông thường theo thiết kế Mỹ. Mãi tới năm 1932, các kỹ sư Liên Xô mới có giấy phép để sản xuất kiểu xe limousine cho các lãnh tụ dựa trên động cơ của mẫu Buick 90L, kiểu dáng giống Cadillac và mang cái tên không “lãng mạn” cho lắm ZIS-101, với cái lưới tản nhiệt của Buick.

ZIS 101 nhái công nghệ động cơ và kiểu dáng của Buick 90L Limo 1935.

Cho tới trước khi thế chiến II bắt đầu, Liên Xô đã gây dựng được một cơ sở vật chất và nền tảng cơ khí, kỹ sư tài năng nhiều vô số. Thế nhưng, tất cả những chiếc limo thời kỳ này cho lãnh tụ vẫn hoàn toàn là bản sao từ xe Mỹ. Thậm chí, trong bài viết về “chất Mỹ” trong những chiếc xe cổ điển của Liên Xô đăng trên trang rbth.com còn tiết lộ đích thân Stalin đã ra quyết định chọn mẫu xe Packard 180, và loại ba mẫu Packard Clip­per, Cadil­lac 75 cũng như Cadil­lac 63, để làm xe mẫu sản xuất ZIS-110 cho ông tại nhà máy sản xuất ôtô đặc biệt “Moscow Fac­tory”.

ZIS 110 được đích thân Stalin ra lệnh làm nhái chiếc Packard 180 của Mỹ

Đến tháng 8/1945, sau chiến thắng phát xít, chính quyền mới đồng ý cho phép mở rộng nhà máy Moscow để sản xuất cả xe du lịch cho dân chúng. Và cũng lại chính Stalin chọn xe “Tây” làm mẫu cho xe nhà. Ông đặc biệt thích chiếc Opel Cadette của Đức. Thế là các kỹ sư miệt mài đem “mổ” chiếc xe mẫu ra rồi vẽ lại từng chi tiết để chế tạo khẩn cấp ra vài chiếc xe “nội địa hoá” giống thế để vừa lòng Stalin. Nhưng thú vị là, những phiên bản về sau của chiếc xe này với cái tên “Moskvich” lại dần dần giống dòng xe Ford Taurus hơn là Opel của Đức. Sau đó, tâm lý “sùng bái” Stalin nổi lên mạnh mẽ ở giai đoạn Liên Xô thực hiện kế hoạch 7 năm phát triển kinh tế (1959-1965) đã khiến các kỹ sư Liên Xô thời kỳ này phải nai lưng để cho ra lò vô sô kiểu dáng mẫu mã ôtô mới. Nổi lên là chiếc ZIL-111 và GAZ-13 “Chaika”, nhái theo những chiếc xe hàng “xịn” của Mỹ như phong cách của Cadillac đời 1960-61, nhưng cũng giống mọi thứ ở Liên Xô, chiếc GAZ-13 này cũng chẳng hề thay đổi thiết kế hay “face-lift” đúng như Tây vẫn làm cho tới tận năm 1979, tức là 20 năm vẫn nguyên mẫu như vậy.

Zil-115 và Chaika đều chịu ảnh hưởng rất lớn từ xe Mỹ, nhất là Cadillac.

Thậm chí, có những mẫu xe lại được chế tạo kỳ khôi đến mức khi thiết kế một chi tiết của xe, chỉ cần một vị thứ bộ trưởng gọi điện xuống nhà máy nói rằng “Tôi nghe thấy các bạn định làm cái giảm xóc theo mẫu của xe VW, nhưng tôi lại thích kiểu của xe Fiat hơn”, vậy là lập tức chiếc xe được thay ngay giảm xóc kiểu Fiat-600! Đó là trường hợp của chiếc ZAZ-965, mà sau này được dân Nga ví von nó giống như cục xà phòng. Rồi như câu chuyện về chiếc xe nổi tiếng Volga (đời sau của chiếc Pobeda) khi ra mắt, nó được lấy theo khuôn của ba mẫu xe Mỹ là Ford Mainline 1954, Chevro­let Belair và Ply­mouth Savoy. Thậm chí, trước khi ra mắt, nó còn được quảng cáo bằng chính hình ảnh của ba chiếc xe Mỹ kia.

Sự giống nhau giữa ZAZ-965 với Fiat 600.

Chỉ có duy nhất một mẫu xe của Liên Xô là trường hợp ngoại lệ, chính là Niva - chiếc xe địa hình khiến người ta từng phải thốt lên “đây mới là xe Nga”. Còn lại, câu chuyện copy của nền công nghiệp ôtô Liên Xô có nói mãi cũng không hết, người ta đã coi nó như một phần không thể tách rời của cả một thời kỳ biến động. Đến tận bây giờ, đặc tính này vẫn còn dây dưa ngay cả với những mẫu xe hiện đại của Nga. Chỉ có điều, chúng lại đang kết hợp với những thương hiệu mới như Nissan, Renault, Dacia. Đất nước này cả một giai đoạn lịch sử, cả một nền công nghiệp xe hơi mà “bước chân” chỉ đi theo nước khác thì quả là thú vị.

Niva được coi là xe Nga đúng 100% duy nhất.